Φωτογραφία: Επαναστατημένοι ναύτες, ξένοι κομμουνιστές και ο Λένιν στη μέση. Η σοβιετική επανάσταση είχε να αναμετρηθεί με χιλιάδες δυσκολίες, εσωτερικές και εξωτερικές.

Επιτέλους κατέρρευσε η «Αυτοκρατορία του Κακού»! Και βγήκαν οι μετά Χριστόν προφήτες: Τέλος της Ιστορίας! Στην «κανονικοποιημένη» καπιταλιστική κοινωνία, το είδος που λεγόταν άνθρωπος θα μεταλλαχθεί σε ήρεμο παραγωγικό και καταναλωτικό δίποδο το οποίο θα εργάζεται, θα τρώει, θα ενοικιάζεται και θα αντιπροσωπεύεται από έναν αριθμό. Αλλά οι μετά Χριστόν προφήτες σύντομα διαψεύστηκαν. Η Ιστορία συνεχίζεται να γράφεται με αίμα. Μέση Ανατολή, Αφρική, κ.λπ. Συνεχίζει να είναι Ιστορία των ηττημένων. Αλλά τον σημερινό σκοτεινό ορίζοντα τον φωτίζουν κατά καιρούς αστραπές που προοιωνίζονται την πιθανή απαρχή του τέλους του καπιταλισμού και την έλευση ενός νέου κόσμου.

1. Από τη νίκη στην ανάπτυξη των αντιθέσεων και στην κατάρρευση

Ο Λένιν έλεγε υπερήφανος: νικήσαμε γιατί είχαμε κόμμα, είχαμε επεξεργασμένη στρατηγική και τακτική. Αλλά η Ιστορία είναι πεδίο δυνατοτήτων και η πρώτη νίκη δεν εξασφαλίζει τη νικηφόρα πορεία προς το στρατηγικό στόχο. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ δήλωνε προφητικά: με τέτοιες συνθήκες πώς ήταν δυνατόν να ανθίσει μια γνήσια εργατική δημοκρατία;

Μετά το 1917 άρχισαν οι πρώτες προσπάθειες για τη δημιουργία της ενδιάμεσης μορφής προς τον κομμουνισμό. Ο σοσιαλισμός δεν αντιπροσωπεύει ένα νέο τρόπο παραγωγής. Είναι μια νέα μορφή ανάπτυξης νέων κοινωνικών σχέσεων που προετοιμάζουν στο πέρασμα στον νέο τρόπο παραγωγής: στον κομμουνιστικό.

Ποιες ήταν λοιπόν οι αντικειμενικές πραγματικότητες που έκαναν ιδιαίτερη δύσκολη, την πρώτη ενδιάμεση ιστορική φάση της κίνησης προς τον κομμουνισμό; Ας τις επισημάνουμε εντελώς συνοπτικά: σοσιαλισμός σε μια και μόνη χώρα, σχετικά υποανάπτυκτη. Αγροτικοί πληθυσμοί, φορείς προκαπιταλιστικών ιδεολογιών (οι νεκροί βγαίνουν σαν βραχνάς στα μυαλά των ζωντανών – Μαρξ). Ατομισμός, κληρονομιά αιώνων ταξικών κοινωνιών. Καταστροφές από τον πόλεμο, εσωτερική αντεπανάσταση, εμφύλιος και ξένες στρατιωτικές επεμβάσεις. Καταστροφή μέρους της εργατικής τάξης κατά τον πόλεμο, τον εμφύλιο και την απόκρουση των ξένων ιμπεριαλιστικών στρατών.

Η νεαρά, υπό δημιουργία άντεξε και νίκησε αλλά με ποιο κόστος;

2. Προς μια ιστορικά ανέκδοτη μορφή ταξικής κοινωνίας

Για να αντιμετωπίσει τις φοβερές συνθήκες, η σοβιετική ηγεσία με επικεφαλής τον Λένιν αναγκάστηκε να πάρει μια σειρά μέτρα αντίθετα με τις αρχές οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Και πρώτα η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), η οποία βοήθησε τη διατήρηση παλαιών καπιταλιστικών σχέσεων και στη δημιουργία νέων σχετικά προνομιούχων μικροαστών και αγροτών. Στη φάση του σοσιαλισμού είναι φυσιολογική η συλλογική διεύθυνση και η ουσιαστική συμμετοχή των εργατών στη διεύθυνση όλης της διαδικασίας, παραγωγικής, διοικητικής κτλ. Αλλά από ανάγκη επιβλήθηκε η μονοπρόσωπη διεύθυνση και η αυστηρή πειθαρχία. Ο Λένιν είχε αναλύσει τις συνέπειες του τεϊλορισμού. Και όμως αναγκάστηκε να τον εφαρμόσει. Κατά τον Μαρξ ο καταμερισμός εργασίας είναι «η δολοφονία του λαού». Και όμως στη Σοβιετική Ένωση αναπαράχθηκε ο κεφαλαιοκρατικός καταμερισμός εργασίας, τα συνδικάτα θα υποστηρίξουν τα συμφέροντα της νέας εργατικής τάξης και θα μετέχουν στη λήψη των αποφάσεων για την παραγωγή και ευρύτερα την κοινωνική ζωή. Και όμως βαθμιαία τα συνδικάτα μετατράπηκαν σε έναν «ιμάντα» μεταφοράς των αποφάσεων της ηγεσίας.

Τα προηγούμενα υπονόμευαν τη δημιουργική ενότητα (ενότητα των διαφορετικών) λαού και κομματικής και κρατικής ηγεσίας, επίσης η συγκρότηση του πλάνου μακριά από τον λαό ενίσχυε τον συγκεντρωτισμό, τις δυσκολίες στην παραγωγή και στη διανομή, οδηγούσε σε ασυμμετρίες και συνολικά σε μια γραφειοκρατία που αποτελούσε εμπόδιο στην αποτελεσματικότητα του τεράστιου μηχανισμού. Ειδικά τα «μεγάλα έργα του κομμουνισμού», μετατόπιση ποταμών, μονοκαλλιέργειες, καταστροφή λιμνών και συνολικά διαταραχή του ομαλού κύκλου του ύδατος, αξιοθαύμαστα από τεχνική άποψη είχαν όμως αρνητικές κοινωνικές συνέπειες.

Παρ’ όλες τις αφάνταστες δυσκολίες η αντιφατική πρόοδος ήταν πραγματικότητα. Αλλά στη δεκαετία του ’30 αναπτύχθηκε ο ναζισμός και ο φασισμός στην Ευρώπη και ο πόλεμος ήταν πλέον αναμενόμενος.

Η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να μπορεί να αντιμετωπίσει την πολεμική απειλή. Μέρος συνέπεια από εθνικό εισόδημα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη της πολεμικής βιομηχανίας σε βάρος της πραγματικής ανάπτυξης. Η πολεμική μηχανή αποδείχθηκε αποτελεσματική και αξίζει να σημειωθεί ότι μπροστά στη ναζιστική απειλή, η πολεμική βιομηχανία μεταφέρθηκε πίσω από τα Ουράλια. Το απίστευτο αυτό επίτευγμα ήταν μαρτυρία της ενότητας λαού και στρατού και του ουσιαστικού πατριωτισμού των λαών της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο πόλεμος κερδήθηκε με κόστος 20 ή 30 εκατομμύρια θύματα και ανυπολόγιστες καταστροφές. Και προτού κλείσουν οι πληγές της απέραντης χώρας οι ιμπεριαλιστές εγκαινίασαν τον λεγόμενο Ψυχρό Πόλεμο. Στην πραγματικότητα η ασυμφιλίωτη αντίθεση της Σοβιετικής Ένωσης με τους δυτικούς ιμπεριαλιστές είχε επικαλυφθεί στη διάρκεια του πολέμου και αναδύθηκε με όλη τη θανατηφόρα ένταση αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου. Και ο ψυχρός πόλεμος δεν είχε μόνο επιπτώσεις στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Ενέτεινε ταυτόχρονα την καχυποψία, την πρακτορολογία, την αντικομμουνιστική προπαγάνδα με όλες τις αρνητικές συνέπειες που η κατάσταση αυτή είχε στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Υπενθυμίζουμε τα λόγια της κόκκινης Ρόζας: Σε τέτοιες συνθήκες πώς ήταν δυνατόν μια γνήσια εργατική δημοκρατία; Παρ’ όλες τις «συνθήκες» και τις αδυναμίες του υποκειμενικού παράγοντα, η γιγαντιαία προσπάθεια των λαών της Σοβιετικής Ένωσης αποδείχθηκε αποτελεσματική στα δύο κοσμοϊστορικά καθήκοντα: τη διαδικασία ανάπτυξης του σοσιαλισμού και τη συντριβή της ναζιστικής πολεμικής μηχανής. Αλλά η διπλή αυτή διαδικασία ενίσχυσε τον συγκεντρωτισμό τόσο της κρατικής μηχανής, όσο και της λειτουργίας του κόμματος. Σύμφωνα με τους κλασικούς του μαρξισμού κατά τη διάρκεια της πορείας προς την κομμουνιστική κοινωνία, το κράτος θα τείνει να μετατραπεί σε όργανο διαχείρισης των προβλημάτων της οικονομίας και συνολικά της κοινωνικής αλλαγής. Αντίστοιχα θα φθίνει το κόμμα.

Μέσα στις υπαρκτές συνθήκες τις οποίες απλώς σημειώσαμε έγινε ακριβώς το αντίθετο. Το κράτος και το κόμμα έτειναν να μετατραπούν σε ανεξέλεγκτους, καταπιεστικούς μηχανισμούς, έξω και πάνω από την κοινωνία, κοινωνική θέση της γραφειοκρατίας, οικονομικά και κοινωνικά προνόμια, ανάπηρη εργατική δημοκρατία, εξωτερικοί κίνδυνοι, πρακτορολογία, ένα σύνολο αντιθέσεις που λύνονταν με το μέσον της αστυνομίας, κατάλοιπα αντιδραστικών ιδεολογιών, κατάλοιπα και αναζωπύρωση τοπικών εθνικισμών, όλα αυτά και πολλά άλλα, αντιθέσεις που δεν λύνονταν δημοκρατικά, είχαν ως συνέπεια το πλέγμα των αναπόφευκτων αντιθέσεων να γίνει ανταγωνιστικό. Οι λαϊκές μάζες αποκομμένες από την πολιτική δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσουν μια επανάσταση μέσα στην επανάσταση. Την πρωτοβουλία την είχε η γραφειοκρατία η οποία επιχείρησε μια αλλαγή από τη δική της σκοπιά, δηλαδή να επικαλύψει τις πραγματικές αιτίες και να στραφεί ιδεολογικά και πρακτικά προς μια «φιλελεύθερη» πολιτική (περεστρόικα), η οποία νόθευσε τα προβλήματα αντί να τα λύσει με μια επαναδόμηση της σοβιετικής κοινωνίας. Στον οικονομικό τομέα «ο άνθρωπος να γίνει νοικοκύρης» (Γκορμπατσόφ). Στο επίπεδο της πολιτικής οι ευθύνες φορτώθηκαν από τους επιγόνους στον Στάλιν. Η «θεωρία» της προσωπολατρίας από προϊόν αντιδημοκρατικών πρακτικών, θεωρήθηκε αιτία της «στασιμότητας», της έλλειψης δημοκρατίας και των εγκλημάτων που έγιναν στο όνομα του σοσιαλισμού. Η περεστρόικα δεν ήταν δυνατόν να αναδομήσει επαναστατικά τη σοβιετική κοινωνία. Η κατάρρευση ήταν η τελική λύση των άλυτων αντινομιών.

Πώς θα ήταν δυνατόν να χαρακτηριστεί η σοβιετική κοινωνία, και οι κοινωνίες των Λαϊκών Δημοκρατιών, που λιγότερο ή περισσότερο ακολούθησαν το σοβιετικό πρότυπο; Στην περίπτωσή τους νομίζω ότι πρέπει να διευρύνουμε τον κλασικό ορισμό της τάξης. Κυρίαρχη τάξη μπορεί να είναι όχι μόνο η τάξη που κατέχει τα βασικά μέσα παραγωγής με όλες τις συνέπειες: έλεγχο του κράτους, της οικονομίας, της ιδεολογίας κ.λπ. Κυρίαρχη και προνομιούχα τάξη μπορεί να είναι ένα κοινωνικό σύνολο το οποίο δεν είναι κάτοχος μέσων παραγωγής αλλά έχει μια προνομιούχα σχέση στην οργάνωση της παραγωγής, στη διεύθυνση της κοινωνίας και στην κατανομή του κοινωνικού πλούτου. Οι κοινωνίες σοβιετικού τύπου αντιστοιχούσαν σε αυτά τα χαρακτηριστικά.

Μέσα από δυσκολίες, αδυναμίες και άλυτες αντιθέσεις είχαν μετατραπεί σε ταξικές κοινωνίες. Έχουν δοθεί διάφορα ονόματα στις κοινωνίες αυτές. Το κύριο χαρακτηριστικό τους, αντίθετο με τις προσλήψεις των κλασικών, ήταν η βαθμιαία αυτονόμηση του κόμματος και του κράτους από την κοινωνία, η βαθμιαία μετατροπή σε ανεξάρτητους και προνομιούχους μηχανισμούς. Η Ιστορία έχει παρόμοια παραδείγματα. Η κυρίαρχη τάξη της Αιγύπτου δεν ήταν κάτοχος των μέσων παραγωγής, ήταν όμως ο διαχειριστής, προνομιούχος και ανεξάρτητος. Στην Αίγυπτο το θρησκευάμενο ιερατείο. Στη Σοβιετική Ένωση το άθεο ιερατείο. Στον λεγόμενο «ασιατικό τρόπο παραγωγής» θα συναντήσει κανείς παρόμοιες καταστάσεις. Στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης, ο σωστός ορισμός είναι, κατά τη γνώμη μου, κρατικός σοσιαλισμός. Αλλά ο σοσιαλισμός εξ ορισμού είναι δημοκρατικός και στην πορεία του τείνει προς το μαρασμό του κόμματος και του κράτους. Στην έννοια «κρατικός σοσιαλισμός» ενυπάρχει «αντίφαση εν τοις όροις» (λογική αντίφαση). Η αντίφαση αυτή αντιστοιχεί στην αντίφαση «εν τοις πράγμασι»: σε αυτό που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες «σοβιετικού τύπου». Η αντίφαση «εν τοις πράγμασι» δεν λύθηκε επαναστατικά. Η κατάρρευση ήταν η νόθα, φιλοκαπιταλιστική «λύση».

3. Και τώρα τι;

Η Οκτωβριανή επανάσταση γέννησε τόσες ελπίδες! Τόσοι ηρωισμοί, τόσες θυσίες και τόσο αίμα!. Και όλα αυτά για το τίποτα; Επιστρέφουμε λοιπόν στο μηδέν; Αλλά προτού απογοητευτούμε, ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε «πώς έγιναν τα πράγματα» (Βάρναλης) «με λογισμό και μ’ όνειρο» (Σολωμός). Η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν το σημαντικότερο γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας. Στόχος: Οι λαοί να γίνουν κύριοι της Ιστορίας τους. Η Ιστορία να μη διέπεται από «τυφλούς νόμους». Και η κατάρρευση; Ένα από τα τραγικότερα συμβάντα της παγκόσμιας Ιστορίας.

Τι μένει λοιπόν, δοθέντος ότι η Ιστορία δεν διέπεται από αυστηρούς αιτιοκρατικούς νόμους. Πρώτα από όλα θα μείνει ότι οι λαοί της τσαρικής Ρωσίας τόλμησαν και με μια επανάσταση ανέτρεψαν το βάρβαρο καθεστώς της χώρας τους και άρχισαν να οικοδομούν μια νέα κοινωνία, με στόχο τον κομμουνισμό. Ταυτόχρονα, οι εξεγερμένοι συνέτριψαν την εσωτερική αντεπανάσταση και νίκησαν τους ιμπεριαλιστές εισβολείς. Η Οκτωβριανή Επανάσταση αναπτέρωσε τις ελπίδες των «κολασμένων της γης».

Ειδικά πολύτιμη ήταν η βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης στους αποικιοκρατούμενους του πλανήτη: στα αποικιοκρατικά κτήματα της Αφρικής, της Κίνας, του Βιετνάμ, της Μέσης Ανατολής και σήμερα η Ρωσία, μεγάλη στρατιωτική δύναμη, παίζει ουσιαστικό θετικό ρόλο στη φλεγόμενη Μέση Ανατολή. Για μια λεπτομερή ανάλυση βλέπε το βιβλίο μου «Ένα φάντασμα πλανάται», 3η έκδοση, ΚΨΜ.

Η νεαρή Σοβιετική Ένωση αγωνίστηκε, με βάση τις αρχές του μαρξισμού, για την ειρήνη μεταξύ των λαών. Ειρήνη και κοινωνική ανάπτυξη. Εκμηδένιση σχεδόν της ανεργίας. Γενίκευση της παιδείας με ανθρωπιστικό προσανατολισμό. Ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και οργανική σύνδεση με την παραγωγή και κοινωνική πρόοδο. Νέες επαναστατικές μορφές τέχνης (ζωγραφική, θέατρο, κινηματογράφος, κ.λπ.).

Συνολικά: απαρχή για οικοδόμηση μιας κοινωνίας χωρίς ταξικούς φραγμούς, με κέντρο τον άνθρωπο. Αλλά η μεγαλειώδης προσπάθεια απέτυχε, το οικοδόμημα κατέρρευσε, αφήνοντας πίσω του ερείπια. Επιχείρησα να περιγράψω τα αίτια της καταστροφής. Αλλά η τραγική αυτή προσπάθεια αφήνει πίσω της μεγάλα επιτεύγματα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, αλλά και μεγάλες τραγωδίες. Και σήμερα οι ιδεολόγοι του ανθρωποφάγου καπιταλισμού τολμούν να εξισώσουν τα εγκλήματα του ναζισμού με εγκλήματα που διαπράχθηκαν στη Σοβιετική Ένωση για τα οποία μεγάλη ευθύνη φέρουν οι ίδιοι οι σημερινοί τιμητές.

Η ιστορία δεν τελειώνει και το παράδειγμα της Οκτωβριανής Επανάστασης με τη λάμψη και με τη σκέψη του θα αποτελεί παράδειγμα για τους μελλοντικούς επαναστάτες-απελευθερωτές.

* Ο Ευτύχης Μπιτσάκης είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, επίκουρος καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών

** Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #25 του HotDoc.History που κυκλοφόρησε στις 12 Νοεμβρίου 2017. Διατηρούνται οι ιδιότητες των προσώπων όπως είχαν την εποχή της δημοσίευσης