Οκτώ χρόνια από τα Εκατό χρόνια μοναξιά και σε μια περίοδο όπου η λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία άρχισε να αποκτάει παγκοσμίως σημαντικά ερείσματα, με τον Μπόρχες προεξάρχοντα, τον Ρούλφο ως πρωτοπαλίκαρο, αλλά και τους Κασάρες και Ερνάντες σε υψηλή θέση (όλοι τους προπομποί του τι θα επακολουθούσε), ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες γράφει το Φθινόπωρο του Πατριάρχη.

Είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα; Είναι η εδραίωση του μαγικού ρεαλισμού ως μιας ποιητικής εκδοχής του κόσμου, ακόμη κι αυτού των δικτατόρων; Σαφώς, ισχύουν όλα τούτα, ωστόσο ο Μάρκες δεν φαίνεται να είχε σκοπό να γράψει ένα προγραμματικά καυστικό βιβλίο κατά των λογής δικτατοριών, κάτι που θα τον τοποθετούσε (προφανώς) στην κορυφή της δημοκρατικής ιντελιγκένσιας, αλλά ελάχιστα θα του πρόσφερε στο λογοτεχνικό πεδίο.

Πολυεδρικό οικοδόμημα

Αντ’ αυτού, επιλέγει να δημιουργήσει (εν είδει αρχιτεκτονήματος) ένα πολυεδρικό και πολυπρισματικό αφήγημα, στο οποίο ο τόπος και ο χρόνος όχι μόνο δεν δηλώνονται, αλλά τίθεται συνεχώς υπό αίρεση και αναστοχασμό. Κάπως έτσι, ο μακροπερίοδος λόγος, η απουσία των σημείων στίξης, η πολυφωνική αφήγηση, με τα πρόσωπα που αναλαμβάνουν να μας πουν την ιστορία να εναλλάσσονται συνεχώς (ακόμη και στην ίδια πρόταση και στην ίδια σκηνή), όλα αυτά δεν είναι ένας μανιερισμός, δεν είναι μια τεχνική, αλλά ένα βίωμα.

 

Σε αυτό το βιβλίο, ο Μάρκες μάς δείχνει με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο την άπειρη επανάληψη του χρόνου, που ως ουροβόρος όφις κατατρώει τον εαυτό του. Πρόκειται για την ποιητική εκδοχή του χρόνου (άλλωστε, όλο το κείμενο είναι περισσότερο ποιητικό παρά πεζογραφικό), επομένως έχει ανάγκη μια πειραματική γλώσσα κι ακόμη περισσότερο μια πειραματική αφήγηση για να καταδείξει τη σφαιρικότητα του χρόνου μέσα στο μυθιστόρημα. Είναι ένας χρόνος χωρίς χρονικές σημάνσεις. Ένας χρόνος σπειροειδούς ανάπτυξης, όπου το παρελθόν δεν βρίσκεται θαμμένο κάπου πίσω, αλλά αναφλέγεται στο παρόν. Άλλοτε ακολουθώντας τους κανόνες της βραδύτητας κι άλλοτε της ταχύτητας. Αμφότερες, όμως, οι χρονικές «ποιότητες» αναπαρίστανται ανάγλυφα ωσάν να είναι ένας χρόνος που κουβαλάει πολλούς άλλους.

Η πορεία του δικτάτορα

Κι όλα αυτά για να αφηγηθεί την τρεμάμενη πορεία ενός δικτάτορα, σε κάποια χώρα της Καραϊβικής, που από την απόλυτη εξουσία οδηγήθηκε στην απόλυτη κατάρρευση. Ο Ζαχαρίας (μια και μόνη φορά αναφέρεται το όνομά του) έγινε δικτάτορας με την επίρρωση των ξένων δυνάμεων (Μ. Βρετανία και ΗΠΑ), ηγέτης που όλοι φοβούνταν, για να καταλήξει ένα περιφερόμενο σαρκίο, ένα φάντασμα της φιλοδοξίας του, ένα φάντασμα δίχως ψυχή. Ήδη, από την αρχή του βιβλίο, τον βλέπουμε πεσμένο στο έδαφος (όπως του άρεσε να κοιμάται) κατασπαραγμένο από τους γύπες που έχουν κάνει κατάληψη στο προεδρικό μέγαρο. Είναι μια σκηνή σχεδόν προμηθεϊκή για έναν αντιήρωα που φέρει πάνω του όλα τα αρνητικά πρόσημα. Είναι αιμοδιψής, κτηνώδης, δίχως ψήγμα ηθικής όταν πρέπει να πάρει σκληρές αποφάσεις, τυραννικός, αλλά και ταυτόχρονα τρωτός και ευάλωτος.

Είναι ο απόλυτος άρχων. Είναι αυτός που, αν θέλει, μπορεί να αλλάξει την ώρα μέσα στην ημέρα, να σκοτώσει εκατοντάδες παιδιά, να διώξει τους ανθρώπους από τα σπίτια τους, να βιάσει όποια γυναίκα θέλει (διαθέτει άλλωστε χαρέμι που τον περιμένει καθημερινά), να δολοφονήσει με σκαιό τρόπο τους ανταγωνιστές του ή όσους σκοπεύουν να τον προδώσουν, αλλά και να προσλάβει έναν άνθρωπο-κτήνος που αναλαμβάνει όλες τις δύσκολες αποστολές με περισσή ευχαρίστηση (μέχρι να τον σκοτώσει κι αυτόν).

Ο κάποτε θαλερός άντρας, που το μόνο του μειονέκτημα ήταν η υπερτροφική κήλη του, τώρα σέρνεται, είναι ένα γεροντάκι δίχως δυνάμεις, ολοένα και περισσότερο πέφτει στη χοάνη του θανάτου που πάντα επίκειται, έως τη στιγμή που θα συμβεί.

Είναι, όμως, τόσο σκληροπυρηνικός ο πατριάρχης; Μέσα στην αθανασία του (πεθαίνει δύο φορές μέσα στο μυθιστόρημα: μια ο ίδιος και μια ο σωσίας του), κλαίει για τον χαμό της μητέρας του, την οποία επικαλείται συνεχώς, οδύρεται για την απώλεια της γυναίκας του και του παιδιού του (δολοφονούνται από ανταγωνιστές) και τον αδικαιολόγητο χαμό της αγαπημένης του (εξαφανίστηκε δίχως να το καταλάβει). Την ίδια στιγμή, αντιλαμβάνεται πως ο χρόνος περνάει από πάνω του και είναι αδυσώπητος. Ο κάποτε θαλερός άντρας, που το μόνο του μειονέκτημα ήταν η υπερτροφική κήλη του, τώρα σέρνεται, είναι ένα γεροντάκι δίχως δυνάμεις, ολοένα και περισσότερο πέφτει στη χοάνη του θανάτου που πάντα επίκειται, έως τη στιγμή που θα συμβεί.

Η μνήμη

Το φθινόπωρο του πατριάρχη κουβαλάει την προσωπική και τη συλλογική μνήμη. Είναι η ολοκλήρωση ενός κύκλου που ξεκινάει από το παρελθόν και εκτείνεται έως το κλείσιμο της αυταρχικής αιωνιότητας, αφού προηγουμένως έχει σκορπίσει κάμποσους θανάτους. Δημοσιευμένο στα μέσα μιας δεκαετίας πολιτικά πολωμένης, Το φθινόπωρο του πατριάρχη συνομιλεί, σε διάφορα επίπεδα, με ένα σύμπαν που αναπόφευκτα το συντάσσει με τη λεγόμενη «μυθοπλασία των δικτατόρων».

Εδώ η εξουσία λειτουργεί ως αφροδισιακό, αλλά και αναστολέας της επιθυμίας.

Από την άλλη, όμως, αυτού του είδους οι κατηγοριοποιήσεις μάλλον μειώνουν το συγκεκριμένο βιβλίο, αλλά και τον Μάρκες, καθώς δεν εντοπίζει κανείς κάποια προσπάθεια ιστορικής καταγραφής ή ανάγκης να ακολουθηθεί μια γραμμή αληθοφάνειας. Υπάρχει κάτι πιο δυνατό στον Κολομβιανό συγγραφέα: η ανάγκη να δημιουργηθεί ένας σκοτεινός κόσμος (σκέτος λαβύρινθος του Πάνα) μέσω αισθητικών προταγμάτων. Εδώ η εξουσία λειτουργεί ως αφροδισιακό, αλλά και αναστολέας της επιθυμίας. Ντύνεται με τιμή για να ξεγυμνωθεί έως το κόκαλο. Προσαρμόζει τη λογική του κόσμου, για να δεχθεί τα επίχειρα ενός παραλογισμού που αναπτύσσεται εντός της.

Κουρελιασμένος κόσμος

Ο κόσμος του πατριάρχη είναι ένας κόσμος κουρελιασμένος, παραμορφωμένος. Δέχεται να τον παραπλανούν, να τον κολακεύουν, να τον θωπεύουν ενώ τον εχθρεύονται, να τον αφήνουν να νικάει συνεχώς στο ντόμινο ή να κερδίζει πάντα στη λοταρία. Φτιάχνουν τριγύρω του έναν ψεύτικο κόσμο, μέσα στον οποίο τελικά κατακρημνίζεται σαν χάρτινος πύργος. Γηραιός, μόνος και πολλαπλά ηττημένος.

Το πλουμιστό παλάτι του έχει γεμίσει από σβουνιές αγελάδων και κακαρίσματα από κότες, τα περιστύλια και τα δωμάτια είναι γεμάτα από λεπρούς, τυφλούς και άλλους αναξιοπαθούντες, ενώ οι γυπαετοί έρχονται να ολοκληρώσουν την καταστροφή. Ουσιαστικά, να κατασπαράξουν το σώμα της εξουσίας. Πλέον, όλες οι μάσκες έχουν πέσει. Η είδηση του θανάτου του πατριάρχη θα σκορπίσει ρίγη χαράς στους πολίτες. Θα βγουν στους δρόμους τραγουδώντας. Για πρώτη φορά βλέπουν πως η αιωνιότητά του είναι πεπερασμένη και ολότελα θνητή.

Το βιβλίο δείχνει ότι η εξουσία χωρίς έλεγχο οδηγεί στην αυτοκαταστροφή, αλλά και ότι οι υποτελείς ζουν σε μια ατέρμονη συνθήκη φόβου και υποταγής.

Το μυθιστόρημα συνιστά μια αποκάλυψη για τα γεγονότα της Λατινικής Αμερικής. Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες δημιουργεί έναν συμβολικό τύραννο, τον οποίο αναγνωρίζουμε σε πολλούς ηγέτες της εποχής του. Το έργο δεν είναι απλώς μια ιστορική καταγραφή, ούτε ένα πολιτικό σχόλιο· είναι μια βαθιά, λογοτεχνική αποτύπωση της μοναξιάς της εξουσίας, της αδιαφορίας για τη δικαιοσύνη και της παράνοιας που συνοδεύει την παντοδυναμία. Το βιβλίο δείχνει ότι η εξουσία χωρίς έλεγχο οδηγεί στην αυτοκαταστροφή, αλλά και ότι οι υποτελείς ζουν σε μια ατέρμονη συνθήκη φόβου και υποταγής.

Η εξουσία διαφθείρει

Αν η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα. Οι χαρακτήρες που βρίσκονται κοντά στον πατριάρχη ή σε άλλα αυταρχικά καθεστώτα βλέπουν τη συνείδησή τους να διαβρώνεται. Η εξουσία δεν είναι μόνο μια κοινωνική, αλλά και μια προσωπική μάχη, που αφήνει ψυχολογικές πληγές.

Η λογοτεχνία, η φαντασία και η προσωπική συνείδηση δεν μπορούν να περιοριστούν πλήρως από τα καθεστώτα φόβου.

Οι ήρωες που αντιστέκονται ή διατηρούν προσωπική αξιοπρέπεια συχνά βιώνουν απομόνωση, καθώς οι σχέσεις γύρω τους αλλοιώνονται από τον φόβο και την υποταγή. Μπρος στον ζόφο της δικτατορίας, η ηθική και η φαντασία είναι όπλα αντίστασης. Να τι μας λέει με τον τρόπο του ο Μάρκες. Η λογοτεχνία, η φαντασία και η προσωπική συνείδηση δεν μπορούν να περιοριστούν πλήρως από τα καθεστώτα φόβου. Μέσα από τη δημιουργία και την κριτική σκέψη, οι άνθρωποι διατηρούν την ανθρωπιά τους και μια μορφή ελευθερίας.

Επιπροσθέτως, ο συγγραφέας μάς υπενθυμίζει ότι οι κοινωνίες σπάνια αλλάζουν χωρίς αντίσταση, αν και η κατανόηση των μηχανισμών της εξουσίας δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να μην παγιδεύονται ξανά. Φευ, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, η ιστορία έχει την τάση να επαναλαμβάνεται με την επενέργεια της λήθης, που νικάει στα σημεία. Η μετάφραση της Δέσποινας Δρακάκη είναι αυτό ακριβώς που χρειαζόμασταν για να γευτούμε όλους τους χυμούς αυτού του σπάνιου λογοτεχνικού επιτεύγματος. Δεν είναι τυχαίο ότι οι επιφανείς αναλυτές του έργου του Μάρκες θεωρούν πως Το φθινόπωρο του πατριάρχη είναι ένα από τα πλέον απαιτητικά της εργογραφίας του

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Γκάμπο ή Γκαμπίτο όπως τον αποκαλούσαν χαϊδευτικά σε όλη τη Λατινική Αμερική, γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου 1927 στην Αρακατάκα, ένα μικρό χωριό στις ακτές του Ατλαντικού της Κολομβίας. Δημοσίευσε το πρώτο του διήγημα με τίτλο «Η τρίτη παραίτηση» σε ηλικία είκοσι ετών και τον επόμενο χρόνο άρχισε να εργάζεται ως δημοσιογράφος.

Για περισσότερο από μισό αιώνα άσκησε τα δύο αυτά επαγγέλματα, μαγεμένος από «την πικρή γοητεία της γραφομηχανής». Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του εικοστού αιώνα και από τους βασικούς εκπροσώπους του μαγικού ρεαλισμού, υποστήριζε όμως πάντα ότι «δεν υπάρχει φράση στα μυθιστορήματά μου που να μη βασίζεται στην πραγματικότητα». Τιμήθηκε για το τεράστιο έργο του με το Διεθνές Βραβείο Neustadt το 1972 και με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1982. Πέθανε στην Πόλη του Μεξικού στις 17 Απριλίου 2014.