http://www.staxtes.com/
Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2012, σελ. 471
Ας ξεκινήσω αναφέροντας ότι το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά το μνημονεύει στο προηγούμενο τεύχος της ARB ο Μαρκ Μαζάουερ σε ένα εξαίρετο κείμενό του όπου αναλύει την πολιτική κρίση που διάγει η ελληνική κοινωνία. Ο γνωστός ιστορικός το παραπέμπει ως «απαραίτητη πηγή μελέτης»[1], προφανώς αναγνωρίζοντας στο βιβλίο ότι τα περιεχόμενά του στηρίζονται σε συστηματική και πλουσιότατη τεκμηρίωση σχετικά με την ιστορία, τις νόμιμες και παράνομες δραστηριότητες, τους συνεργάτες και τις πολιτικές συγγένειες, τις θέσεις και την όλη ιδεολογία της Χρυσής Αυγής (στο εξής ΧΑ).
Βασικό χαρακτηριστικό του βιβλίου του Ψαρρά είναι πράγματι τούτο: δεν είναι δημοσίευμα συγκυριακό, δηλαδή δεν προέκυψε ως αντίδραση στην πρόσφατη και απρόσμενη άνοδο της ΧΑ και την είσοδό της στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Ο συγγραφέας, καθώς και η ομάδα συνεργατών και συνεργατριών του Ιού της Ελευθεροτυπίας, της οποίας την πολύχρονη ερευνητική εργασία αναφέρει ως βασική πηγή μεγάλου μέρους του βιβλίου[2], έχει ασχοληθεί επί δύο δεκαετίες με την ελληνική ακροδεξιά σε όλες τις εκδοχές της. Με άλλα λόγια ο συγγραφέας, όπως δείχνει η μακρόχρονη αρθρογραφία του, το προηγούμενο αποκαλυπτικό βιβλίο του για τον Λα.Ο.Σ.[3] και η συστηματική έρευνα για τα ακροδεξιά μορφώματα πολύ πριν βγουν από το πολιτικό περιθώριο, διέβλεψε νωρίς τη σημασία και τους κινδύνους από την πολιτική παρουσία τους. Έτσι αποτελεί εξαίρεση αξιοσημείωτη μέσα στην ευρύτερη ανοχή που συνάντησαν στην ελληνική κοινωνία τα δυο ακροδεξιά κόμματα.
Το βιβλίο τεκμηριώνει ότι η ΧΑ είναι μια «από τις οργανώσεις που ξεπήδησαν από τη μήτρα του Πλεύρη»[4] (εννοεί τον ακραίο φιλοναζιστή Κώστα Πλεύρη) και είναι στενές οι σχέσεις του αρχηγού της και στελεχών του με κατάλοιπα των χουντικών, με την 4η Αυγούστου (τόσο την ιστορική τετραετία της μεταξικής δικτατορίας, όσο και το κόμμα της «4ης Αυγούστου» του Κ. Πλεύρη), την ΕΠΕΝ, ακόμα και την παράδοση των δωσιλόγων κατά τη ναζιστική κατοχή. Η έκδοση του ομώνυμου περιοδικού της ΧΑ, κατά τον ίδιο τον Μιχαλολιάκο, «υπήρξε αποτέλεσμα της συνεργασίας μιας ομάδος νέων ανθρώπων που σχεδόν όλοι προερχόμασταν και είχαμε γνωριστεί στο χώρο της 4ης Αυγούστου»[5].
Οι φιλοδικτατορικές αντιλήψεις έχουν θεωρητικό υπόβαθρο τη ναζιστική ιδεολογία, «μεταξύ Χίτλερ και Παπαδόπουλου»[6]. Το βιβλίο αναδεικνύει με συστηματική τεκμηρίωση τη φιλοχιτλερική ιδεολογία της οργάνωσης. Επί χρόνια το ομώνυμο περιοδικό της ΧΑ διαδίδει φιλοναζιστικές θέσεις, προβάλλει τα σύμβολα, θαυμάζει τις αποτρόπαιες πράξεις, υμνεί και μιμείται τη μιλιταριστική δομή των ναζί, τις συμπεριφορές τους και το ύφος τους.
Τη δεκαετία του 1980 ο φιλοναζισμός της ΧΑ είναι απερίφραστος και κραυγαλέος. Σε κάποια φύλλα το ομώνυμο περιοδικό αποκαλείται «Εθνικοσοσιαλιστική Περιοδική Έκδοσις» και παρουσιάζονται υμνητικά οι ηγέτες και οι θεωρητικοί του ναζισμού. Ο Χίτλερ αποκαλείται «οραματιστής της Νέας Ευρώπης», ενώ άρθρο του στελέχους της ΧΑ και σήμερα βουλευτή Χρ. Παππά γράφει μεταξύ άλλων: «Στις καρδιές μας φουντώνει η πίστη στα λόγια του Φύρερ… Στις καρδιές μας φουντώνει η πίστη στη Νίκη… Νίκη που θα σημάνει την εθνικοσοσιαλιστική κοσμογονία και τη συντριβή του δηλητηριαστή όλων των λαών: του διεθνή Ιουδαϊσμού»[7].
Το περιοδικό μνημονεύει «το θαύμα της Γερμανικής Επαναστάσεως του 1933» και ρητά ονομάζει τους χρυσαυγίτες «ναζιστές, παγανιστές, αναρχικούς [sic] και εξτρεμιστές», ενώ ο ίδιος ο αρχηγός υπογράφει κείμενο που περιέχει τη φράση: «Όταν το 1933 ο Δόκτωρ Γκαίμπελς παρέδιδε στην πυρά τα συγγράμματα του Μαρξ και του Φρόυντ, η ανθρωπότης είχε μια λαμπρή ευκαιρία. Δεν την εκτίμησε και δυστυχώς είτε το θέλουμε είτε όχι θα πληρώση πολύ ακριβά τις συνέπειες του μεγάλου της λάθους»[8]. Αντίστοιχα αποτρόπαια περιεχόμενα έχει η «Σειρά Ιδεολογικής Επιμορφώσεως» που αρχίζει με κείμενο του Ν. Μιχαλολιάκου και τίτλο «Σκοποί, στόχοι και ιδεολογία της Χρυσής Αυγής» και ακολουθούν διάφορα για τον εθνικοσοσιαλισμό και τον παγανισμό[9].
Παρά το γεγονός ότι οι χρυσαυγίτες, ιδίως μετά την πρόσφατη είσοδό τους στη Βουλή, αρνούνται ότι είναι φασίστες ή ναζί και αντιλέγουν ότι είναι «έλληνες εθνικιστές», δεν κάνουν ωστόσο μεγάλο κόπο να αποκρύψουν τις φιλοναζιστικές τους ιδέες, όπως π.χ. με τον συνήθη στις εμφανίσεις τους ναζιστικό χαιρετισμό. Αντίθετα συνεχίζουν να αναφέρονται σε αυτές τις αποτρόπαιες ιδέες με ελάχιστα καλυμμένο τρόπο, π.χ. παραπέμπουν σε φράσεις του Χίτλερ, «του Μεγάλου της κοσμοθεωρίας μας», χωρίς να τον ονομάζουν[10], δηλώνοντας έμμεσα πόσο αυτονόητο είναι ποιος είναι ο «μεγάλος» της κοσμοθεωρίας «τους».
Χαρακτηριστική της ιδεολογίας είναι μια όχι πολύ γνωστή πληροφορία, η συμμετοχή της Χρυσής Αυγής στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, στο πλευρό Σέρβων που δικάστηκαν για εγκλήματα πολέμου από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Ακόμα πιο χαρακτηριστική είναι η αιτιολόγηση της συμμετοχής σε αυτό τον πόλεμο. Οι χρυσαυγίτες δηλώνουν ότι συμμετείχαν εναντίον του «πραγματικού εχθρού», που «δεν είναι οι Τούρκοι, ή οι όποιοι μουσουλμάνοι ή οι Αλβανοί, οι Σκοπιανοί ή όποιοι άλλοι». Ο «αιώνιος, ύπουλος και μεγάλος, ο πραγματικός εχθρός» είναι «το παγκόσμιο σιωνιστικό κατεστημένο». Τέλος, στα όρια του κωμικού, αν δεν ήταν τραγικό και επικίνδυνο, είναι ότι στη σφαγή της Γιουγκοσλαβίας οι χρυσαυγίτες πολέμησαν, λέει, «για μια Μεγάλη Ελλάδα σε μια ελεύθερη Ευρώπη δίχως μουσουλμάνους και αμερικανοσιωνιστές». Για τη «μεγάλη Ελλάδα», στόχος τους σε αυτό τον πόλεμο ήταν «να γίνουν τα Σκόπια ελληνική επαρχία» και ο ευρύτερος στόχος τους, ως «εθελοντές» στο πλευρό εγκληματιών πολέμου, να επιβάλλουν «την Ευρώπη της Λευκής Φυλής»[11].
Μετά τα παραπάνω, δεν ξαφνιάζει το γεγονός ότι χρησιμοποιούν τον όρο «ρατσιστές» σαν να είναι ιδιότητα τιμητική και αυτοπροσδιορίζονται σε αυτόν με καμάρι. Η ΧΑ προβάλλει το ρατσισμό σαν συστατικό της ελληνικότητας: «Ο Έλληνας, πιστός στις παραδόσεις, είναι ακραιφνής ρατσιστής»[12], με βάση το γεγονός ότι κεντρική ιδεολογική της πηγή είναι η ναζιστική ιδέα για την «καθαρότητα» του αίματος.
Κατά την πρώτη περίοδο της ΧΑ, τη δεκαετία του 1980, κύρια δραστηριότητά της είναι η εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα, μέσα από το ομώνυμο έντυπό της και με εκδόσεις βιβλίων ανάλογου περιεχομένου και π.χ. μια ομιλία του Χίτλερ που είχε κυκλοφορήσει η ναζιστική προπαγάνδα κατά την κατοχή[13]. Για χρόνια δεν έχει άλλη πολιτική δραστηριότητα, με εξαίρεση την εμφάνισή της στις διαδηλώσεις για τη Μακεδονία το 1992 και για την αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες το 2000, έως το 2009 που πρωτοεμφανίζεται με τη μορφή κόμματος και συμμετέχει στις εκλογές για να πάρει 0,29%.
Όλη την περίοδο από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 λοιπόν η Χρυσή Αυγή δεν έχει πολιτική δραστηριότητα, έχει όμως συστηματική και πλούσια δραστηριότηταοργάνωσης επιθέσεων εναντίον «εξωτερικών και εσωτερικών εχθρών».
Λειτουργεί με τη μέθοδο συμμορίας, δηλαδή τα μέλη της κυκλοφορούν σε ομάδες, οπλισμένα με μαχαίρια, ρόπαλα και σιδηρολοστούς, παραμονεύουν και επιτίθενται ομαδικά και αστραπιαία σε μεμονωμένους περαστικούς, με στόχο τον εκφοβισμό και την κακοποίηση. Συχνά συνεχίζουν να χτυπάνε και να κλωτσάνε με μπότες στο κεφάλι τα θύματα, ακόμα και πεσμένα αιμόφυρτα στο έδαφος ή λιπόθυμα και ύστερα εξαφανίζονται. Η εγκληματική αυτή δράση ενάντια σε μετανάστες είτε άτομα που έμοιαζαν μετανάστες είναι γενικότερα γνωστή. Άλλωστε επιθέσεις εναντίον μεταναστών η Χρυσή Αυγή όχι μόνο κάνει επώνυμα και τις διεκδικεί, αλλά επιπλέον μετά την είσοδό της στη Βουλή έχει στο ενεργητικό της πολλές τέτοιες εγκληματικές επιθέσεις, σε μερικές μάλιστα με τη συμμετοχή επώνυμων εκπροσώπων της με τον τίτλο του βουλευτή.
Τις επιθέσεις αυτές άσκησης εγκληματικής βίας με φανερή πρόθεση ανθρωποκτονίας, καθώς τα θύματα, όταν δεν μαχαιρώνονται, δέχονται χτυπήματα ιδίως στο κεφάλι, χαρακτηρίζει μίσος ασυγκράτητο. Το μίσος πηγάζει και καλλιεργείται από την ιδεολογία τους, ενώ τα κείμενά τους το προβάλλουν ως προτέρημα του χρυσαυγίτη. Αυτοπροσδιορίζονται με αναφορά στο μίσος ως εξής: «μάθαμε να αγαπούμε και να μισούμε χωρίς μέτρο, αβυσσαλέα και αιώνια… πιστεύουμε στην Αρετή και όχι στην Ηθική, στον πόλεμο και όχι στην ειρήνη…, γιατί η ιστορία γράφεται από παράτολμους δημιουργούς με μεταφυσικές παρορμήσεις και όχι από φιλήσυχα ανθρωπάκια, υπηρέτες της Εβραϊκής σαπίλας». Και εξηγούν ότι εκπροσωπούν «τον άνθρωπο των ηρώων και των ημιθέων, τον αγνό, αφελή και βίαιο άνθρωπο του μύθου και των ενστίκτων»[14].
Κι εδώ είναι που έχει πρωτίστως δίκιο ο Μαζάουερ ονομάζοντας το βιβλίο του Ψαρρά «απαραίτητη πηγή μελέτης». Με δεδομένη όχι μόνο την παρουσία της ΧΑ στη Βουλή με 18 βουλευτές, αλλά και τα εκ των υστέρων ποσοστά που της αποδίδουν διάφορες δημοσκοπήσεις από τις εκλογές έως σήμερα, δύο υποθέσεις μπορεί να κάνει κανείς. Είτε ότι έλληνες πολίτες σε τόσο σημαντικά ποσοστά έγιναν ξαφνικά υπέρμαχοι του δικτατορικού καθεστώτος και φιλοχιτλερικοί, είτε η άνοδος της ΧΑ είναι αποτέλεσμα ενός πλέγματος αιτίων που θυμίζουν με τραγικό τρόπο την άνοδο του ναζισμού.
Όταν το 1933 οι ναζί κήρυξαν την «αποκάθαρση της φυλής» και της πάτριας γης (το περίφημο σύνθημα «αίμα και χώμα»), δεν άσκησαν πολιτική. Χρησιμοποίησαν το ανάθεμα, τη συκοφαντία και την προτροπή στο έγκλημα, προπαγανδίζοντας ότι πρέπει να πάψουν στη Γερμανία «τους» να υπάρχουν όλοι όσοι ονόμαζαν κατώτερους, αρουραίους, μικρόβια, ανήθικους κ.ά. και άσκησαν καθημερινή βία στους δρόμους με επιθέσεις, πογκρόμ, λυντσαρίσματα και δολοφονίες. Ο γερμανικός λαός, μέσα στην οικονομική κρίση της εποχής, τα ανέχτηκε όλα τούτα. Οι πιο πολλοί, καθώς στην αρχή κύριος στόχος των ναζιστών ήταν οι Εβραίοι, νόμισαν ότι δεν τους αφορά. Όταν σύντομα η βία επεκτάθηκε και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης άρχισαν να προστίθενται διανοούμενοι που ονομάστηκαν θηλυπρεπείς, ομοφυλόφιλοι που στιγματίστηκαν διεστραμμένοι, σοσιαλιστές που αποκλήθηκαν ανήθικοι κ.ο.κ., ήταν πια πολύ αργά.
Καθώς οι επιθέσεις και τα πογκρόμ των χρυσαυγιτών που είναι πιο γνωστά αφορούν κυρίως μετανάστες, ένα ποσοστό πολιτών νομίζει ότι αφενός η παραβίαση των νόμων με την αυτοδικία και η βία δεν αφορούν αυτούς τους ίδιους και τα παιδιά τους, αφετέρου εξαιτίας της γενικευμένης κρίσης και της ανεργίας νομίζει ότι αυτές οι επικίνδυνες για όλη την κοινωνία ακρότητες ενδέχεται να «λύσουν» το μεταναστευτικό.
Το βιβλίο του Ψαρρά περιέχει συστηματική τεκμηρίωση των επιθέσεων, επί σχεδόν δυο δεκαετίες, με την ίδια παραπάνω μέθοδο, με ρόπαλα και σιδηρολοστούς ενάντια σε φοιτητές, συνδικαλιστές, αντιρρησίες συνείδησης, νέους με «ακατάλληλη» εμφάνιση και πολλούς μαθητές[15]. Καταγράφει όσα περιστατικά βίας και αυτοδικίας μπορούν βάσιμα να αποδοθούν στη ΧΑ, καθώς για πολλά δεν υπάρχουν αποδείξεις της ταυτότητας των δραστών. Καταγράφει επίσης τις συγκριτικά λίγες περιπτώσεις που έφτασαν στα δικαστήρια και οι χρυσαυγίτες καταδικάστηκαν.
Επιπλέον είναι «πηγή μελέτης» γιατί δείχνει ότι οι χρυσαυγίτες διεκδικούν το δικαίωμα αυτοδικίας και άσκησης βίας ανοιχτά και χωρίς περιστροφές. Για παράδειγμα, σε «πατριωτική» ομιλία του τον Αύγουστο 2012, όταν δηλαδή είναι πλέον βουλευτής, ο χρυσαυγίτης Χρ. Παππάς μεταξύ άλλων κραυγάζει με πάθος: «Είμαστε οι ακραίοι… Είμαστε αυτοί που κάνουμε τις τελετές του μίσους. Ναι! Κάνουμε τελετές μίσους, γιατί μισούμε οτιδήποτε ανθελληνικό… Μισούμε όλους αυτούς τους προδότες και αυτούς θέλουμε να εξοντώσουμε. Μισούμε όλους τους ανθέλληνες, όλα αυτά τα ερυθρά σκουπίδια που είτε είναι στα μέσα μαζικής ενημέρωσης είτε είναι μέσα στη Βουλή είτε είναι μέσα στην κυβέρνηση μέσω της ΔΗΜΑΡ, που μας υβρίζουν και μας λένε ακραίους…»[16].
Η άσκηση βίας από τη ΧΑ είναι συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας της και είναι μέρος του πολιτικού της σχεδίου. Άλλωστε, όπως στοιχειοθετεί το βιβλίο, ο αρχηγός και στελέχη της ΧΑ έχουν ποινικό μητρώο βεβαρημένο με καταδίκες «για κατάρτιση και συμμετοχή σε τρομοκρατική ομάδα, προς διάπραξη εγκλημάτων δι’ εκρηκτικών υλών», αιματηρές επιθέσεις και άλλα[17]. Επιπλέον το πιο σπάνιο και ίσως μοναδικό χαρακτηριστικό της είναι τούτο: όχι μόνο δεν κρύβουν οι χρυσαυγίτες αυτό το παρελθόν και τις καταδίκες αλλά καμαρώνουν κιόλας για το βεβαρημένο ποινικό τους μητρώο σαν περίπου πρώην πολιτικοί κρατούμενοι, «εκλεκτοί αγωνιστές της εθνικιστικής ιδέας»που έχουν βρεθεί«στις φυλακές καταδιωκόμενοι από το καραμανλικό καθεστώς»[18].
Η άσκηση βίας από τη ΧΑ είναι συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας της, έχει στόχο την ανατροπή του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και πολιτικό σχέδιο την επιβολή μιας «σπαρτιατικής» πολιτείας, όπου ισχύει «ο νόμος της φύσης», με βάση τον οποίο «οι αδύναμοι δεν έχουν θέση».
Το βιβλίο του Ψαρρά, τέλος, τεκμηριώνει την ευθύνη της αστυνομίας, άλλων αρμόδιων θεσμών και των κρατικών αρχών, καθώς και τον μεγάλο κίνδυνο που ελλοχεύει στην αδιαφορία ή την ανοχή που επί 30 χρόνια τώρα έχει επιδείξει η ελληνική κοινωνία σε αυτή την ομάδα. Μια ομάδα της οποίας ο ίδιος ο αρχηγός και άλλα στελέχη έχουν ποινικό μητρώο βεβαρημένο με εγκληματικές πράξεις. Μια ομάδα που λέει δημόσια, προφορικά και γραπτά, ότι στοχεύει στην «αποκάθαρση του αίματος» αλλά και την «αποκάθαρση της κοινωνίας», από τους πολιτικούς που είναι «προδότες», τους αριστερούς που είναι «ερυθρά σκουπίδια», τους δημοσιογράφους κ.ο.κ. Μια ομάδα που δεν περιορίζεται καν στην προτροπή στη βία αλλά επί χρόνια ασκεί δολοφονική βία ενάντια σε μετανάστες και πολιτικούς της αντιπάλους, και ανενδοίαστα ασκεί αντιποίηση αρχής και αυτοδικία με βάση τη ναζιστική πολιτική θεωρία: «υπεράνω όλων είναι το συμφέρον της φυλής και του έθνους και μπροστά σ’ αυτό το συμφέρον πρέπει να κάμπτονται οι νόμοι του κράτους». Τέλος μια ομάδα με πολιτικό σχέδιο μια πολιτεία όπου θα ισχύει «ο νόμος της φύσης», ότι «οι αδύναμοι δεν έχουν θέση», κι ακόμα πιο ξεκάθαρα μια κοινωνία όπου θα κυβερνάει «ο αγνός, αφελής και βίαιος άνθρωπος του μύθου και των ενστίκτων»[19].
Είναι ζωτικής σημασίας ανάγκη να αντιδράσουν με βάση τους νόμους οι αρμόδιοι θεσμοί και οι κρατικοί υπεύθυνοι προτού είναι αργά. Εξίσου ζωτικής σημασίας ωστόσο είναι να μην κρύβουν εξαιτίας της κρίσης οι πολίτες το κεφάλι στην άμμο απέναντι στη ναζιστική απειλή, που δεν δικαιολογεί καμία παρανόηση, η απειλή είναι ανατριχιαστικά ξεκάθαρη, οι χρυσαυγίτες κραυγάζουν ότι «θα» μετατρέψουν την κοινωνία σε αγέλη: «θα» την κυβερνάει με τα «ένστικτα» ένα ον «αγνό, αφελές και βίαιο»…
[1] Μαρκ Μαζάουερ, «Μια νέα εποχή των άκρων; Ιστορικοί στοχασμοί για τα πολιτικά της τρέχουσας κρίσης», ARB, τχ. 39, Απρίλιος 2013, σ. 56-62, σημ. 7.
[2] Η Μαύρη βίβλος…, σ. 13.
[3] Δ. Ψαρράς, Το κρυφό χέρι του Καρατζαφέρη: Η τηλεοπτική αναγέννηση της ελληνικής ακροδεξιάς, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.
[4] Η Μαύρη βίβλος…, σ. 31.
[5] Ό.π., σ. 30.
[6] Ό.π., κεφ. 3: «Μεταξύ Χίτλερ και Παπαδόπουλου (Η Χρυσή Αυγή και η Νεολαία ΕΠΕΝ, 1981-1985)», σ. 35 κ.ε.
[7] Ό.π., σ. 30.
[8] Ό.π., σ. 40.
[9] Ό.π., σ. 40-41.
[10] Ό.π., σ. 93.
[11] Ό.π., σ. 79, 80, 81 και 80.
[12] Ό.π., σ. 71.
[13] Ό.π., σ. 40.
[14] Ό.π., σ. 39.
[15] Ό.π., για τις επιθέσεις τη δεκαετία του 1990, βλ. σ. 84-87, με την επισήμανση του συγγραφέα: «Αυτός ο κατάλογος περιλαμβάνει μόνο τις περιπτώσεις που καταγγέλθηκαν ως δράστες Χρυσαυγίτες (γνωστοί ή άγνωστοι) από τα θύματά τους. Δεν αναφέρονται δηλαδή δεκάδες άλλες περιπτώσεις φασιστικών επιθέσεων». Για αργότερα, σ. 118-140 και για την περίοδο μετά την είσοδο της ΧΑ στη Βουλή, κεφ. 17: «Πογκρόμ και λυντσάρισμα», σ. 415 κ.ε.
[16] Ό.π., σ. 214-215.
[17] Ό.π., σ. 21-22 και 96 κ.ε. Για τις περιπτώσεις μελών της ΧΑ που καταδικάστηκαν από τα ελληνικά δικαστήρια την περίοδο μεταξύ 2002 και 2009 καθώς και για σχετικές δίκες που εκκρεμούν, βλ. σ. 165-176.
[18] Ό.π., σ. 32.
[19] Ό.π., η μία φράση είναι από τη σ. 93, η δεύτερη αναφέρεται παραπάνω στη σημ. 14.