Εποχικό: Περί «μονοκαλλιέργειας» του τουρισμού. Διαχρονικό φαινόμενο εξάρτησης και στο νησί μας

Γιώργος Ν. Μοσχόπουλος
καθηγητής Πανεπιστημίου, ιστορικός

Κάθε χρόνο και προς την άνοιξη, «ωσεί εν αντιγράφω», η ίδια παράσταση. Ανάδυση από τη χειμερία νάρκη κατά την έναρξη της τουριστικής περιόδου. Σε οργασμό οι τουριστικές εστίες: ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, χώροι υποδοχής και σίτισης, εκδηλώσεις ποικίλου περιεχομένου, άλλοτε αξιόλογες και άλλοτε αμφιβόλου υπόστασης. Περιμένοντας τους… τουρίστες. Δεν είναι ωστόσο η έλευσή τους «μια κάποια λύση», κατά τη γνωστότατη ρήση του Καβάφη στο επίσης πασίγνωστο ποίημά του «Περιμένοντας τους βαρβάρους». Είναι, φευ, η μοναδική. Βασικός παράγοντας οικονομίας του τόπου (και, βέβαια, σε ευρύτερο χωρικό πλαίσιο), χωρίς, ωστόσο, τη δυναμικότητα του πρωτογενούς παράγοντα, καθώς εναπόκειται η οικονομική συμβολή του στους οργανωμένους πια μηχανισμούς ειδικών εταιρειών της βόρειας κυρίως Ευρώπης, που, ως γνωστόν, ανά πάσα τουριστική περίοδο άγουν και φέρουν, κατά το δοκούν και κατά το ίδιον συμφέρον, το οικονομικό σκέλος του φαινομένου. Είναι γνωστόν λ.χ. το πρόβλημα ακύρωσης συμφωνιών στις τουριστικές εγκαταστάσεις περιοχής του νησιού μας κατά μια σχετικά πρόσφατη τουριστική περίοδο.

Αναμονή, αγωνία, για τις αφίξεις από ξηράς, θαλάσσης και αέρος: πόσα τα κρουαζιερόπλοια, πόσα τα τσάρτερ, πόσοι επισκέπτες καταφθάνουν στο νησί! Πώς θα τους προσφέρονται ελκυστικότερες υπηρεσίες! Κι όλα καλά και άγια και παραγωγικά… Και τα επαγγελματικά χαμόγελα και οι θωπείες και οι υποκλίσεις και η τόσο απότομη αλλαγή της κεφαλονίτικης νοοτροπίας. Αλλά πού η πρόβλεψη σε βάθος χρόνου, πού ο προβληματισμός για το φαινόμενο της σύγχρονης αυτής «μονοκαλλιέργειας »…

Το άρθρο τούτο δεν γράφεται για να καλύψει απλώς δύο σελίδες στην «Κεφαλονίτικη Πρόοδο». Γράφεται για να τεκμηριώσει με μια σύντομη ιστορική αναδρομή ένα επικείμενο ενδεχομένως μελλοντικό αδιέξοδο, απότοκο ενός φαινομένου που συνιστά μηχανισμό εξάρτησης οικονομικής και κοινωνικής από μια νέα μορφή οικονομικού -και, βέβαια, κοινωνικού- κατεστημένου.

Ιδού η αναδρομή στην τοπική μας Ιστορία. Διαφοροποιείται μόνο το είδος της μονοκαλλιέργειας. Από την περίοδο κιόλας της βενετοκρατίας, από τον 16° αιώνα και ώς το πρόσφατο παρελθόν, τεκμηριώνεται το παιχνίδι του μηχανισμού εξάρτησης στο νησί μας με την επιβαλλόμενη, από την ξενική και την τοπική ολιγαρχία, μονοκαλλιέργεια της μαύρης σταφίδας. Μεθοδική προώθηση της καλλιέργειας των της σταφίδας, σε υψηλή φορολογία υποβαλλόμενη, εξάγεται κατ’ αποκλειστικότητα στις αγορές της Γαληνότατης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου παλαιότερα και αργότερα της Μεγάλης Βρετανίας. Σε κοινό πακέτο και η συνεργασία πάντοτε με την τοπική οικονομική και κοινωνική ηγεσία. Με λέμβους και άλλα πλωτά μέσα αποτολμούν οι Κεφαλονίτες τη λαθραία εξαγωγή του σταφιδοκάρπου στις απέναντι ακτές της τότε Δαλματίας για να αποφύγουν την αβάστακτη φορολογία του συστήματος. Ο τοπικός ιστοριοδίφης Ηλίας Τσιτσέλης σε σύντομη χρονογραφία του (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Β’) επισημαίνει τον εν λόγω μηχανισμό κατά τα έτη 1540, 1556, 1560, 1580, 1585, 1636, 1761 και αργότερα. Μάλιστα για το 1636 ο ίδιος ιστοριογράφος υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «το εμπόριο της σταφίδας εν Κεφαλληνία και Ζακύνθω απαντά στα χέρια των Άγγλων». Από μεταγενέστερη στατιστική του 1810, επί αγγλικής κυριαρχίας, κατά τη σύγκριση παραγωγής και εμπορίας των παραγόμενων προϊόντων, αβίαστα συνάγεται η εμμονή της μονοκαλλιέργειας της σταφίδας και η άμεση και πιεστική εξάρτηση του αγρότη από την άρχουσα οικονομική τάξη, τους μεγαλέμπορους δηλαδή και κυρίως τους σταφιδέμπορους και τους γαιοκτήμονες του νησιού. Τούτο το φαινόμενο μάλιστα, με ορισμένες ελαφρύνσεις, φτάνει ως και τα μέσα του 20ρύ αιώνα (η στατιστική στο Βρετανικό Μουσείο, στο Λονδίνο, με στοιχεία ΑΌ 20187). Ήταν τότε, όταν κάθε προσπάθεια για την αποδέσμευση των αγροτών από τα μειονεκτήματα της μονοκαλλιέργειας σταματούσε με τη δυναμική παρέμβαση της αγγλοϊόνιας ηγεσίας.

ί

Οι συνέπειες; Καληώρα σαν και τώρα: ολέθριες για τις φτωχότερες, αλλά και τις μεσαίες τάξεις, αφού η τιμή του εν λόγω προϊόντος ρυθμιζόταν από την ξένη και την τοπική οικονομική ηγεσία. Ο ιστοριοδίφης της εποχής Π. Χιώτης (Ιστορία του Ιονίου Κράτους, 2, σσ. 139-140) για τα μέσα του 19°” αιώνα χαρακτηριστικά σημειώνει ότι, σύμφωνα με τους όρους του συστήματος, οι τοκογλύφοι εκμεταλλεύονταν τις συνέπειες ένας κρίκος του μηχανισμού και αυτός. Από κοντά η εκμεταλλευτική παρεμβολή της Ιονικής Τράπεζας: 3% το επιτόκιο των καταθέσεων, 9% του δανεισμού, που αφορούσε κυρίως τους αγρότες. Η περαιτέρω συνέπεια; Η εξόφληση του χρέους κατέληγε, με καταπληκτική δεξιοτεχνία του συστήματος, στην απώλεια και της μικρής περιουσίας του οφειλέτη.

Η οικονομική, βέβαια, κρίση των ημερών μας έχει ιδιαίτερες διαστάσεις με σύγχρονα και πλέον μεθοδευμένα χαρακτηριστικά. Ωστόσο στη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού που παγιώνεται στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο -και που αφορά κυρίως το νησί μας- το ίδιο παμπάλαιο πλάνο: η επιβίωση της ευρύτερης λαϊκής μάζας ελεγχόμενη από τις οριζόντιες παγκόσμιες δυνάμεις ενός αλόγιστου πλούτου και ο εξοστρακισμός οιασδήποτε εναλλακτικής λύσης και πρωτογενούς παραγωγής βασική προϋπόθεση. Αργά ή γρηγορότερα η αποκλειστική προσκόλληση στον τουρισμό ενδέχεται να καταλήξει σε περαιτέρω μη αναστρέψιμες συνθήκες αφορώσες τις κατώτερες και μεσαίες τάξεις του πληθυσμού του ευρύτερου ελλαδικού χώρου και βέβαια του νησιού μας, όπου οιαδήποτε άλλη παραγωγή επισημαίνεται ελάχιστη έως μηδενική.